Anadolu ve Mezopotamya Uygarlıkları
Tarihin önemli medeniyetleri Anadolu ve Mezopotamya topraklarında doğmuş ve gelişmiştir. Mezopotamya, Dicle ve Fırat nehirleri arasında kalan bölgeyi ifade eder ve bugünkü Irak ve Suriye’yi kapsar. Anadolu ise Asya ve Avrupa arasında stratejik bir köprü olmuştur. İşte bu bölgelerde yükselen uygarlıkların özetleri:
Mezopotamya Uygarlıkları
- Sümerler:
Mezopotamya’nın kurucusu olan Sümerler, dünyanın bilinen ilk uygarlığıdır. Şehir devletleri (Ur, Uruk, Lagaş) kurarak patesi adı verilen yöneticiler tarafından yönetilmişlerdir. Çok tanrılı dine inanan Sümerler, ziggurat adını verdikleri tapınakların etrafında şehirlerini inşa etmişlerdir. Çivi yazısını icat eden Sümerler, matematik ve astronomi alanında ilerlemiş, Gılgamış Destanı gibi eserler bırakmışlardır. Tekerlek ve yazılı kanunlar gibi önemli buluşlara imza atmışlardır.Sümerler: İlk Uygarlığın Mirası
Sümerler, Mezopotamya uygarlığının kurucusu ve dünyanın bilinen ilk uygarlığıdır. Şehir devletleri şeklinde örgütlenmişler ve Ur, Uruk, Eridu, Lagaş gibi önemli merkezler kurmuşlardır. Bu şehir devletlerini yöneten liderlere “Patesi” adı verilmiştir. Sümer toplumunda çok tanrılı bir inanç sistemi hâkimdi.
Tarım alanında, sulama kanalları inşa ederek ve bataklıkları kurutarak ekime elverişli araziler oluşturmuşlardır. Şehirlerini Ziggurat adı verilen tapınakların etrafında inşa etmişlerdir. Zigguratlar, alt katları depo ve pazar yeri, orta katları dini ibadet ve eğitim alanı, üst katları ise astronomik gözlemler için kullanılan çok amaçlı yapılardı. Bu yapıların varlığı, Sümerlerin astronomide ilerlemiş bir toplum olduğunu göstermektedir.
Sümerler, çivi yazısını icat eden ve kullanan ilk uygarlıktır. Bu yenilikle bilgi birikimi kayıt altına alınmış ve kolayca aktarılmıştır. Çivi yazısı, kil tabletler üzerine işlenmiştir ve Sümerler bu sayede tarihi çağları başlatmıştır. Yaratılış ve Gılgamış Destanı, Sümerlerin dünya edebiyatına kazandırdığı önemli eserlerdendir.
Bilimsel ve teknolojik açıdan da ileri seviyede olan Sümerler, dört işlemi kullanmış, çemberi 360 dereceye bölmüş ve ay takvimi oluşturmuşlardır. Ayrıca, Güneş Sistemi üzerinde çalışmalar yapmışlardır. Sümerler, tarihte bilinen ilk yazılı kanunları hazırlamış ve Urgakina Kanunları olarak bilinen bu yasalar, hukukun temellerini atmıştır.
Son olarak, Sümerlerin tekerleği icat etmesi, ulaşım ve ticaretin gelişmesinde dönüm noktası olmuştur. Matematikten hukuka, astronomiden mühendisliğe birçok alanda öncülük eden Sümerler, insanlık tarihine eşsiz katkılar sağlamış bir uygarlıktır.
- Asurlular:
Ticaret imparatorluğu olarak bilinen Asurlular, Anadolu’ya yazıyı getirerek tarih çağlarının başlamasını sağlamışlardır. İlk kütüphaneyi kurmuş ve arşivcilik faaliyetlerini başlatmışlardır. Karum adı verilen ticaret merkezleri, Asurlular döneminde yaygınlaşmıştır. -
- Başkentleri Ninova’dır.
- Bugünkü Irak topraklarında kurulmuşlardır.
- Ticaretle uğraşıp büyük bir ticaret imparatorluğu oluşturmuşlardır.
- Anadolu’ya ticaret için geldiklerinde yazıyı getirmiş ve bölgenin tarih çağlarına girmesini sağlamışlardır.
- “Karum” adı verilen ticaret merkezleri kurmuşlardır.
- Kayseri Kültepe’de Asurlulara ait kil tabletler bulunmuştur.
Asurlular ayrıca:
- İlk kütüphaneyi kurmuş,
- İlk arşivcilik faaliyetlerini başlatmışlardır.
- Babiller:
Başkenti Babil olan bu uygarlık merkeziyetçi bir krallıkla yönetilmiştir. Hammurabi Kanunları, tarihin ilk anayasası olarak bilinir ve “kısasa kısas” esasına dayanır. Babil’in Asma Bahçeleri ve Babil Kulesi, mimari şaheserleridir.- Başkentleri Babil’dir.
- Merkeziyetçi bir krallıkla yönetilmişlerdir.
- En ünlü kralları Hammurabi’dir.
- Hammurabi tarafından hazırlanan Hammurabi Kanunları, tarihteki ilk anayasa olarak kabul edilir.
- Bu kanunlar, kısasa kısas esasına dayandığından oldukça serttir.
Anadolu Uygarlıkları
- Urartular:
Doğu Anadolu’da kurulan Urartular, tarım ve hayvancılık ile uğraşmış, su kanalları ve barajlar inşa etmişlerdir. Van Kalesi gibi sağlam yapılar inşa ederek taş işçiliğinde ustalaşmışlardır. Ahiret inancına sahip olan Urartular, oda mezarlar yapmış ve mezarlarına eşyalar koymuşlardır. - Hititler:
Orta Anadolu’da kurulan Hititler, merkezi krallıkla yönetilmiş, Pankuş adında soylulardan oluşan bir meclise sahip olmuşlardır. Çok tanrılı dine inanan Hititler, ilk yazılı antlaşma olan Kadeş Antlaşması’nı Mısırlılarla imzalamışlardır.
- Bugünkü Orta Anadolu’da, Kızılırmak çevresinde kurulmuşlardır.
- Merkezi krallıkla yönetilmişlerdir.
- Başkentleri Hattuşaş (Boğazköy-Çorum)’tır.
- Pankuş adında, soylulardan oluşan bir meclisleri vardı (toplumda sınıf ayrımı görülür).
- Tavananna adı verilen kraliçeler de yönetimde etkiliydi (kadına değer verilmiştir).
- Çok tanrılı bir dine sahip olduklarından Hititler’in ülkesi “Bin Tanrı İli” olarak anılmıştır.
- Anal adı verilen yıllıklarıyla tarafsız ve objektif tarih yazıcılığını başlatmışlardır.
- Sümerlerden çivi yazısını, Mısırlılardan hiyeroglif yazısını öğrenmişlerdir (kültürel etkileşim).
- Mısırlılarla imzaladıkları Kadeş Antlaşması, tarihteki ilk yazılı antlaşmadır (M.Ö. 1280).
- İvriz ve Yazılıkaya Kabartmaları Hititlere aittir.
- Lidyalılar:
Batı Anadolu’da ticaretin merkezi olan Lidyalılar, parayı icat ederek takas usulünü sona erdirmişlerdir. Sard şehri, Kral Yolu gibi ticaret yollarıyla zenginleşen bu uygarlık paralı askerler kullandığı için uzun süre varlığını sürdürememiştir.
- Ege Bölgesi’nde, Menderes ve Gediz Nehri çevresinde kurulmuşlardır.
- Başkentleri Sard’dır. Toprakları tarım ve hayvancılığa uygundur.
- Ticaretle uğraşmış ve Sard’dan Mezopotamya’ya uzanan Kral Yolu’nu yaparak ticareti geliştirmişlerdir.
- Parayı icat ederek takas usulünü sona erdirmişlerdir.
- Zengin maden yataklarını işlemiş ve bu sayede zenginleşmişlerdir.
- Çok tanrılı bir dine sahiptirler.
- Orduları paralı askerlerden oluştuğu için devlet uzun ömürlü olmamıştır.
- Frigler:
Sakarya Nehri çevresinde kurulan Frigler, tarım ve hayvancılıkta öne çıkmışlardır. Bereket tanrıçası Kibele’ye inanmış, saban kırmayı ölümle cezalandıracak kadar tarıma önem vermişlerdir. Tümülüs adı verilen yığma mezarlar ve tapates adı verilen dokuma halılar bu uygarlığın özgün eserleridir.
- Sakarya Nehri çevresinde, Ankara-Eskişehir civarında kurulmuşlardır.
- Başkentleri Gordion’dur (Polatlı).
- Merkezi krallıkla yönetilmiş, krallarına “Midas” adı verilmiştir.
- Tarım ve hayvancılık, en önemli geçim kaynaklarıdır. Bu nedenle tarım ve hayvancılığa büyük önem verilmiş, saban kırma veya öküz öldürme ölüm cezasıyla cezalandırılmıştır (geçim kaynakları hukuk kurallarını etkilemiştir).
- Bereket tanrıçası Kibele’ye inanmışlardır.
- Fibula (çengelli iğne) ve tümülüs (yığma mezar) yapımıyla tanınmışlardır.
- Tapates adı verilen dokumalarıyla da ünlüdürler.
- İyonlar:
Ege kıyılarında polis adı verilen şehir devletlerinde yaşamış olan İyonlar, özgür düşünce ortamlarıyla bilim ve felsefede ilerlemişlerdir. Herodot, Pisagor ve Tales gibi ünlü düşünürler bu topraklarda yetişmiştir. Artemis Tapınağı gibi mimari eserler bırakmışlardır.
İyonlar, Ege Denizi kıyısındaki şehirlerde (Efes, Milet, Foça, Bodrum, İzmir) kurulmuş şehir devletleri (polis) halinde yaşamışlardır. Siyasi birlikleri yoktu. Denizcilikle uğraşıp, Akdeniz ve Karadeniz’de koloniler kurarak ticaret yapmışlardır. Özgür düşünce ortamı sayesinde bilim ve felsefede ilerlemişlerdir. Herodot (tarih), Pisagor (matematik), Tales (felsefe), Homeros (edebiyat) ve Hipokrat (tıp) gibi ünlü bilim insanları yetiştirmişlerdir. Artemis Tapınağı, Celsus Kütüphanesi ve Efes Antik Tiyatrosu gibi önemli yapılar günümüze kalmıştır. Fenike alfabesini öğrenip Batı’ya aktarmışlardır. İlyada ve Odessa destanları ise İyonlara ait önemli eserlerdir.
