Osmanlı Yükselme Dönemi Mimarisi

KLASİK (YÜKSELME) DÖNEM OSMANLI MİMARİSİ

MEHMET DERİ*

Osmanlı beyliğinin bir cihan devletine dönüşmesi dünya tarihi bakımından nasıl yeni dönemler açmışsa, aynı olay mimarlık alanında da yepyeni ve orijinal yapı kompozisyonlarıyla coğrafî çevreyi de değiştirmiştir. Biz bu yazımızda, böylesine önemli bir konunun birkaç sahifeye sığmayacağının farkında olarak yazımızda daha çok “Klasik Dönem Osmanlı Mimarisi”ni genel hatları ile ifade etmeye çalışacağız.

Osmanlı Mimarisi, Osmanlı Devleti’nin her türden inşaatı kapsayan faaliyet alanının bütününü ifade eder. Bu mimari, devletin kuruluşundan 16. yüzyıla kadar genelde Selçuklu ve Beylikler dönemi mimarisinin özelliklerini taşımakla birlikte, Osmanlıların bu dönemde meydana getirdiği eserler, klasik dönem mimarisinin gelişmesinde etkili bir rol oynamıştır. Bu dönem, aynı zamanda Osmanlı mimarisinin zirvede olduğu bir dönemdir.

Osmanlı mimarisinin genelde ise İslam mimarisinin temel felsefesi ise “Müslümanların güzel gördükleri Allah katında da güzeldir” hadisine dayanır. Yine bu bağlamda Osmanlı Mimarisi’nde daha çok dinî ve sivil bir anlayış hâkimdir. Bu anlayışın neticesinde başta İstanbul olmak üzere imparatorluğun dört bir yanına camiler, mescitler, hanlar, hamamlar, kervansaraylar, suyolları, köprüler, imarethaneler, kütüphaneler, darüşşifalar vb. çok sayıda hayır eserleri yaptırılmıştır.

Osmanlı mimarisi, İslam mimarisinin genel özelliklerini taşımakla birlikte farklı bir kimlikle ortaya çıktığı kabul edilmektedir. Öyle ki, bu farklılık en yakın akrabası sayılan Selçuklu eserleriyle karşılaştırıldığında bile, kendisini belli etmektedir. Mimari yapıların form, üslup, plan ve süslemelerdeki belirgin özellikleriyle uyumlu bir kompozisyonu yakalamış olması Osmanlı mimarisini orijinal ve kendine has kılmaktadır. Özellikle Mimar Sinan a ait olan mimari yapılar, öylesine tatmin edicidir ki, bu döneme ait bir örneğe yeni bir şey eklemek, herhangi bir ayrıntıyı gereksiz bulup çıkartmak mümkün değildir. Kısaca söyleyecek olursak bu dönem yapılarında hissedilen şey tamamlanmışlık duygusunun verdiği tatmin duygusudur.

İstanbul’un fethi, Osmanlı mimarisinin yeni, büyük boyutlu ve daha zengin örnekler verebilmesi için yeni alanlar açmıştır. Yine bu dönemde imparatorluğun her tarafında, mimarlık tarihinde çok özel ve çok önemli bir yer tutan mimari yapılar peş peşe yükselmeye başlamış, Osmanlı coğrafyasının tarihi çevre ve kültürel silueti şekillenerek olumlu yönde değişmiştir. Topkapı sarayı, Fatih, Beyazıt ve Süleymaniye külliyeleri buna en güzel örnektir. Mimarideki bu gelişme Batı Asya ve Kuzey Afrika’da Şam, Bağdat, Kahire ve Tunus; Doğu Avrupa’da Selanik, Belgrat, Budapeşte gibi büyük şehirleri etkisi altına almıştır.

Klasik dönem Osmanlı Mimarlığı, başta camiler olmak üzere diğer yapılarda da malzeme, plan ve süslemeler yönünden büyük bir benzerlik gösterir. Yapı malzemesi olarak genelde taş kullanılmıştır. Gösterişten uzak ve etki gücünü kompozisyonundan alan bir üslub hâkimdir. Yapılar daima kubbe ile örtülü olup, pencereler alt katlarda düz, üst katlarda kemerlidir. Eski taş oymacılığının yerini, iç kısımda kullanılan çini kaplamalar, boyalı süslemeler, renkli camlar, ağaç işlemeler, hüsn-ü hat/güzel yazı sanatının güzel örnekleri almıştır. Sütun başlıklarında da baklava ve sarkıt motifleri kullanılmıştır.

Yeri gelmişken bu dönemde yapılan temel mimari yapılardan biri olan camilerin üslup ve formlarından kısaca bahsetmek istiyoruz. Osmanlı Camilerinde minare düzeni, iki ve dört minareliler için simetriktir. Dört minare, Süleymaniye Camii örneğinde olduğu gibi ana kütlenin köşelerine yerleştirilirken, sadece Sultanahmet Camii’nde görülen altı minare, ana kütle ve avlu köşelerine dağıtılmış durumdadır. Merkezi planlı camilerdeki ana kubbenin, İslam’daki tevhid düşüncesinden esinlenilerek yapılmıştır. İç kısımların süslenmesinde hat ve çiniler önemli bir yer tutar. Kubbe-mekân ilişkisinin uyumluluğu önemlidir. Camilerde büyük bir avlu ve şadırvan vardır. Camilerin çevresinde genellikle medrese, aşevi, kütüphane, hamam vb. yapılardan müteşekkil bir külliye yapılırdı.

Hiç şüphesiz ki bu dönem Osmanlı Mimarisi’ni doruk noktasına ulaştıran, devrine kendi damgasını vuran mimar Sinan olmuştur. Elbette ki Mimar Sinan’dan önce birçok mimar vardı. Ancak Mimar Sinan, Selçuklulardan beri gelen tecrübelerden en iyi şekilde yararlanmasını ve üretken zekâsıyla bunları geliştirerek yepyeni ve orijinal eserler ortaya koymasını bilmiştir. Mimar Sinan’ın Osmanlı mimarisine getirdiği en önemli yenilik, kubbe-mekân ilişkisini en ideal bir biçimde formüle etmesidir. Mimar Sinan, 1530’lardan 1588’e kadar süren uzun meslek hayatı boyunca, devletin çeşitli yerlerinde camiden köprüye, kervansaraydan hamama kadar birçok alanda 300’den fazla eser vermiştir. Şehzade, Süleymaniye ve Selimiye Camiilerinde Mimar Sinan’ın mesleğindeki arayış ruhunun izlerini ve buluşlarını gözlemek mümkündür. Nitekim Mimar Sinan: “Şehzade Camii çıraklık, Süleymaniye Camii kalfalık, Selimiye Camii ustalık eserlerimdir” diyerek bu gerçeğe dikkat çeker. Gerçekten de Mimar Sinan’ın ustalık eseri olan ve onu mimaride zirveye taşıyan Selimiye Camii’nde, Mimar Sinan’ın daha önceki mimari üslubunun ve tecrübelerinin topluca değerlendirildiğini görüyoruz.

Osmanlı Mimarisi ile ilgili bilinmesi gereken bir diğer önemli husus ise; mimarların yetiştiği hassa mimarlar ocağıdır. Bu ocak, resmi yapıların inşaat ve tamirlerini gerçekleştiren en önemli kuruluştur. Sarayın en güçlü okullarından olan bu kurum, aynı zamanda bir mühendislik okulu sayılıyor, yetenekli gençler burada yetiştiriliyordu. Mimar Sinan, Mimar Hayreddin, Sedefkâr Mehmet Ağa, Mimar Davut Ağa, Mimar Ayas vb. büyük mimarlar bu okuldan yetişmişlerdir. Burada eğitim-öğretim, usta çırak ilişkisine göre yapılırdı. Bir mimar, bu süreçte yapının işleriyle ilgili birkaç farklı sanatı da yine bu okulda öğrenirdi. Eğitim, teorik ve uygulamalı olarak yapılırdı. Hassa mimarlar ocağının görevi; önemli devlet yapılarının planlarını çizmek, onarımlarını yapmak, keşif bedellerini hesaplamak, inşaatın uygulamasını ve sonuçlanmasını sağlamaktır. Baş mimar, bu baş mimara bağlı olarak yardımcı mimarlar, usta, kalfa ve diğer mühendisler buradaki kadroyu oluşturuyordu. Evliya Çelebi, meşhur “Seyahatname”sinde Bağdat şehrinin yüksek dereceli memurlarını sayarken, emrinde beş yüz (500) kişi çalıştıran bir mimarbaşından bahseder.

18. yy’dan sonra mimaride ihtişamlı klasik dönem, yerini Lale Devri (1703–1730) ile birlikte hızlı bir batılılaşmaya bırakmış; mimaride Avrupa tarzı Barok ve Rokoko üslubu kullanılmaya başlanmış ve ihtişamlı klasik Osmanlı Mimarisi devam ettirilememiştir.
Sonuç olarak şunları söylemek gerekirse klasik dönem Osmanlı Mimarisi, çağına damgasını vurmuş; Afrika’dan Avrupa’ya, Ortadoğu’dan Balkanlara kadar imparatorluk coğrafyasını süslemiştir. Fakat bu mimari anlayış, 18. yy’dan itibaren batılılaşma ile birlikte taklitçi bir zihniyete dönüşmüş, yeni hamleler yapılamayarak kendine has özelliklerini kaybetmeye başlamıştır.

*Bilim Uzmanı, Araştırmacı-Yazar

Bibliyografya

Daha geniş bilgi için bu bibliyografyaya bakılabilir.

– Kazıcı, Ziya, İslam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, Kayıhan Yay., İstanbul 1999.
– Komisyon, Doğuştan Günümüze İslam Tarihi (edt: Prof. Dr. H. Dursun Yıldız), C. 12, Çağ Yay, İstanbul 1993.
– Komisyon, Liseler İçin Tarih 2, (edt: Prof. Dr. K. Yaşar Kopraman), MEB Yay., İstanbul 1995.
– Komisyon, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, (edt: Prof. Dr. E. İhsanoğlu), C. 2, Feza Gazetecilik, İstanbul 1999.
– Mülayim, Selçuk, “Osmanlı Mimarisi”, Osmanlı Ansiklopedisi, C. 3, İz Yay., İstanbul 1996.
– ———–, Selçuk, “Mimarlık” mad, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 30, İstanbul 2005.
– Turan, Şerafettin, Türk Kültür Tarihi, Bilgi Yay., Ankara 1994.
– Yeni Rehber Ansiklopedisi, “Mimar Sinan” mad, C. 12, İhlas Yay., İstanbul 1993.