Harita çeşitleri, kullanım alanları ve özellikleri nelerdir

HARİTA VE ÖZELLİKLERİ

HARİTA NEDİR: Yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün kuş bakışı görüntüsünün belli bir oranda küçültülerek düzleme aktarılmasına harita denir. Harita bilimine kartoğrafya denir.

Herhangi bir çizimin harita olabilmesi için;

• Kuş bakışı görünümü yansıtması,
• Belli bir oran dâhilinde küçültülmesi (ölçeklendirilmesi),
• Düzlem üzerine aktarılması gerekir.

Her Çizim Harita mıdır?

• Bir çizim kabataslak çizilmiş ise (ölçeksiz) kroki,
• Yandan görünümü yansıtıyorsa (kuş bakışı görünüm yoksa) profil,

Not: Haritalar gerçeği tam olarak yansıtmayan çizimlerdir. Gerçeğe yakın görünüm sergilerler. Harita çizimlerinde hatalar (alan, uzunluk ve şekil bozulmaları) meydana gelir.

HARİTA ELEMANLARI

• Haritanın çizim amacına uygun başlık
• Haritanın küçültme oranını gösteren ölçek
• Haritanın yönünün belirlenmesinde kullanılan yön işareti
• Harita anahtarı (Lejand)
• Coğrafi koordinatlar (paralel ve meridyenler)

HARİTA ÇEŞİTLERİ

Büyük Ölçekli Haritalar: Ölçeği 1/200.000 ‘den büyük olan çizimlerdir. – Plan: Ölçeği 1/20.000 ‘den büyük olan çizimlerdir. (Paydası 20.000 ‘den küçük olan çizimler) – Topoğrafya Haritaları: Ölçeği 1/20.001 ile 1/200.000 arasında olan çizimlerdir.

Orta Ölçekli Haritalar: Ölçeği 1/200.001 ile 1/500.000 arasında olan çizimlerdir. Bu haritalar biraz daha geniş alanları göstermek amacıyla yapılan haritalardır. Genellikle ülkeleri göstermek için çizilir.

Küçük Ölçekli Haritalar: Ölçeği 1/500.001 ’den küçük olan çizimlerdir. (Paydası 500.001 ‘den büyük olan çizimler). Geniş alanları, ülkeleri, kıtaları ve Dünya’nın tamamını göstermek için çizilen haritalardır. Küçük ölçekli haritalarda ayrıntıların gösterilmesi mümkün olmaz. Duvar haritaları ile atlas haritaları bu gruba girer.

Not: Plan: Bir yerin kuşbakışı görünümünün belli bir oranda küçültülerek düzleme aktarılmasıdır. Ölçeği 1/20.000’e kadar olan çizimlerdir.

Kroki: Bir yerin kuşbakışı görünümünün ölçeksiz düzleme aktarılmasıdır. Plandan en önemli farkı ölçeksiz çizimler olmasıdır.

UYARI! Haritalardaki küçültme oranına ölçek denir. Ölçeğin paydası ile ölçek arasında ters orantı vardır. Paydadaki değer küçüldükçe ölçek büyürken, paydadaki değer büyüdükçe ölçek küçülür. 1/10 > 1/1000 > 1/100.000 > 1/1.000.000 > 1/10.000.000

2. KULLANIM AMAÇLARINA GÖRE HARİTALAR

Fiziki Haritalar: Yeryüzü şekillerini (ova, dağ, plato, vb), yer şekillerinin yükselti ve eğim gibi fiziki özelliklerini gösteren haritalardır.

Siyasi Haritalar: Ülkelerin sınırlarını askeri blokları, kıtaları gösteren haritalara siyasi harita; ülke içindeki il, ilçe ve köy gibi idari birimler arasındaki sınırları gösteren haritalara ise idari bölünüş haritası adı verilir.

Beşeri ve Ekonomi Haritaları: Ekonomik (hayvancılık, tarım, sanayi vs.) ve beşeri özelliklerin (göç, nüfus dağılış vs.) dağılışını gösteren haritalardır.

Özel Haritalar: Belli alanda uzmanlaşmış kişi ya da kuruluşların özel amaçlar için hazırladığı haritalardır. (Topraktan yararlanma haritası gibi)

FİZİKİ HARİTALARDA RENKLER

UYARI! Renklendirme yönteminde renkler yer şekillerini ifade etmek için değil, yükselti basamaklarını göstermek için kullanılır. Bu yöntemle yapılan haritalarda yeşil ile boyanan yerler her zaman ormanları, tarlaları veya ovaları, kahverengi ile boyanan yerler her zaman dağları göstermez

COĞRAFİ KONUM

Herhangi bir noktanın Dünya’daki yerinin coğrafi koordinatlar (enlem – boylam – paralel – meridyen) ve coğrafi oluşumlar (dağ, ova, akarsu, deniz, kıta vs.) yardımıyla belirlenmesine coğrafi konum denir. Coğrafi konum, matematik ve özel konum olmak üzere ikiye ayrılır.

MATEMATİK KONUM VE ETKİLERİ

Dünya üzerindeki bir noktanın, konumunun derece (°), dakika (‘) ve saniye (‘’)  cinsinden belirlenmesine matematik konum denir. Başka bir deyişle herhangi bir noktanın Ekvator’a ve Greenwich’e göre konum una denir.

Dünyanın Şekli: Dünya’nın kutuplardan basık Ekvatordan şişkin kendine özgü şekline GEOİD denir. Bu şeklin sonucunda:

• Ekvator’un boyunun büyük olması ve diğer Paralellerin boyları kutuplara gittikçe küçülür
• Meridyenlerin boyları birbirine eşittir.
• Dünyanın bir kısmı aydınlıkken bir kısmıda karanlıktır.
• Sıcaklık ekvatordan kutuplara gitikçe azalır.

PARALELLER

Ekvator’a 1°lik aralıklarla ve birbirine paralel olarak çizilen çemberlere denir.

• Özellikleri: Doğu – batı yönünde uzanırlar. Çember olma özelliği gösterirler.
• Başlangıçları Ekvator olup 0° ile gösterilir. Paraleller 1° lik aralıklarla çizilmişlerdir.
• Ardışık iki paralel dairesi arasındaki uzaklık kuş uçuşu 111 km’dir. Bu uzaklık ardışık iki paralel dairesi arasında her yerde aynıdır.
• Bütün paralel daireleri meridyenleri dik açı ile keserler.
• Paraleller birbirleriyle kesişmezler ve birleşmezler.
• Paralel dairelerinin uzunlukları Ekvator’dan kutuplara gidildikçe azalır. En uzun paralel Ekvator, en kısa paraleller ise nokta şeklini alan kutup noktalarıdır. (Nedeni, Dünya’nın şekli)
• Toplam 180 tane paralel dairesi bulunur. 90 tanesi Ekvator’un kuzeyinde, 90 tanesi Ekvator’un güneyindedir.
• Paralel dairelerinin dereceleri ve numaraları Ekvator’un kuzeyine ve güneyine doğru büyür.
• Ekvator’un kuzeyindeki paralellere Kuzey paralelleri, güneyindekilere Güney paralelleri denir.

UYARI! Paralel ile enlem arasındaki fark, enlem bir noktayı ifade ederken paralel ise çemberi ifade eder. Enlemler paralel oluşturabilir ama paralel enlem oluşturamaz

Aynı paralel dairesi üzerinde;

• Güneş ışınlarının geliş açısı
• Gölge boyu
• Dünyanın kendi etrafındaki dönüş hızı
• Yerçekimi kuvveti
• Gece ve gündüz süresi eşittir.

Enlemin Etkileri:

1. İklimi etkiler. Güneş ışınlarının geliş açısına bağlı olarak Ekvator ve çevresinde sıcak iklimler görülür. Kutuplara gidildikçe soğuk iklimler görülür.
2. Bitki örtüsünü etkiler. iklime bağlı olarak bitki örtüsü değişir.
3. Deniz Suyu tuzluluğu değişir. Buharlaşmaya bağlı olarak Ekvatora yakın denizlerin tuzluluğu fazla, kutuplara doğru gidildikçe tuzluluk azalır.
4. Yağış ve akarsuların rejimi değişir.

MERİDYENLER

Kutup noktalarında birleşen yarım daire yaylarına meridyen adı verilir. Başlangıç Meridyeni İngiltere’nin Londra yakınlarından geçen Greenwinch meridyenidir.

Özellikleri:

• Meridyenler kuzey – güney doğrultusunda uzanırlar. Meridyenler yarım daire yaylarıdır.
• Meridyenlerin başlangıçları Başlangıç meridyeni olup 0° ile gösterilir. Toplam 360 tane meridyen yayı bulunur. 180 tanesi Başlangıç meridyeninin doğusunda, 180 tanesi Başlangıç meridyeninin batısında yer alır.
• Meridyenler Ekvator dâhil bütün paralelleri dik açı ile keserler. Meridyenler 1° lik aralıklarla çizilmişlerdir. Meridyenlerin uzunlukları birbirine eşittir. (Nedeni, Dünya’nın şekli) Aynı meridyen üzerindeki bütün noktaların yerel saatleri aynıdır.
• Ardışık iki meridyen arasında 4 dakikalık zaman farkı bulunur.
• İki meridyen arasındaki kuş uçuşu uzaklık Ekvator’dan kutuplara doğru azalır (Nedeni, Dünya’nın şekli).
• Ardışık iki meridyen yayı arasındaki mesafe sadece Ekvator üzerinde 111 km’dir.
• Bir meridyen yayının tam karşısına gelen ve onun tam bir çember olmasına neden olan meridyene anti meridyen denir. Örneğin, 300 Doğu meridyeninin anti meridyeni 150 Batı meridyenidir.
• Başlangıç meridyeninin anti meridyeni 180° meridyenidir ve Tarih Değiştirme Çizgisi olarak kabul edilmiştir.

YEREL SAAT HESAPLAMALARI:

İki boylam arası 4 dakikadır

Yerel Saat hesaplamalarında aşağıdakilere dikkat ediniz!

1. Önce verilen yerler arasındaki boylam farkını bulunuz. Boylamların her ikisi de doğuda veya her ikisi de batıda ise verilen boylamların farkını alın ve 4 ile çarpın.
2. Verilen boylamların birisi doğu boylamı birisi batı boylamı ise her ikisini toplayıp 4 ile çarpın.
3. Doğudaki yerlerde batıya göre güneş daha önce doğduğu için yerel saat daha ileridir.

UYARI! Türkiye,  kış saati uygulaması ile 2.saat  diliminde  yer  alan  ve  bu saat diliminin ulusal saat ayar meridyeni durumundaki İzmit’ten geçen meridyenin (300 Doğu) yerel saatini ulusal saat olarak kullanır. Yazın ileri saat uygulaması olarak 3. saat diliminin ulusal saat ayar meridyeni durumundaki Iğdır’dan geçen meridyenin (450 Doğu) yerel saatini ulusal saat olarak kullanmaktadır.

ENLEM: Yeryüzündeki bir noktanın Ekvator’a açısal uzaklığıdır. Enlem derece (°) dakika (‘) ve saniye (“) cin sinden ifade edilir. Örneğin Ankara; 39° 56’ 25’’ Kuzey enlemindedir.

BOYLAM: Yeryüzündeki herhangi bir noktanın Başlangıç meridyenine açısal uzaklığıdır. Boylam, de rece (°), dakika (‘) ve saniye (“) olarak ifade edilir. Örneğin Ankara; 32° 49’ 54’’ Doğu boylamındadır. Boylam, sadece yerel saatler ve matematik konum belirlemede etkilidir.

ÖZEL KONUM VE ETKİLERİ

Bir bölgede görülen özellikler tümüyle matematik konuma bağlı değildir. Bu özelliklerin oluşmasında yer el faktörlerin rolü de vardır. Bu yerel faktörlerin tümüne özel konum denir.

Özel konumu oluşturan bazı faktörler;

• yükselti,
• yer şekilleri,
• ulaşım ve ticaret yollarına göre konum,
• kara ve denizlerin dağılışı,
• boğazlar ve geçitler,
• çevresindeki ülkelere göre konumu,
• yer altı ve yer üstü kaynaklarına göre konum,
• jeopolitik konum,
• jeostratejik konum vb

Özel konumun etkili olduğu faktörler;

• iklim ve bitki örtüsünü,
• nüfusun dağılışını,
• yerleşme tiplerini,
• toprak tiplerini,
• akarsu akımlarını,
• ekonomik faaliyetleri,
• ulaşım faaliyetlerini,
• tarımsal faaliyetleri vs. etkiler.

Türkiye’nin Özel Konumu Ve Sonuçları

1.Üç tarafı denizlerle çevrili, yer şekilleri bakımından zengin iki yarım adadan oluşur

2.Türkiye Avrupa’dan iki, Asya’dan ise altı devletle komsudur.

3-Dünya petrollerinin %60’nm çıkarıldığı Ortadoğu ülkelerine komsudur

4-.60’dan fazla maden çeşidi, zengin su kaynaklan, 70 milyonun üzerindeki genç nüfusu ve gelişmekte olan ekonomik gücü ile stratejik önemi artmıştır.

5. Türkiye’nin ortalama yükseltisi batıdan doğuya doğru gittikçe yükselti artar.

*Sıcaklık değerleri batıdan doğuya gittikçe azalır.

*Karasallık değerleri batıdan doğuya gittikçeartar.

6. Türkiye’nin dağları genellikle Doğu-Batı istikametinde uzanmaktadır.

*iç kısımlara deniz etkisi fazla sokulamaz.

*D-B yönünde ulaşım kolaylıkla sağlanırken, K-G yönünde ancak bazı geçitlerden faydalanılır.

2-MATEMATİKSEL KONUM: Bir ülkenin enlem ve boylamlarla ifadesidir

Türkiye’nin Matematik Konumu: 36°-42°kuzey enlemleri, 26°-45° doğu boylamları arasında yer alır.

Matematiksel Konumunun Sonuçları:

• Güneyden kuzeye doğru gidildikçe güneş ışınlarının geliş açısı küçülür ve sıcaklık azalır.
• Kuzeyden esen rüzgarlar soğuktur ve sıcaklığı düşürür, güneyden esen rüzgarlar ise sıcaktır ve sıcaklığı artırır.
• Güneyden kuzeye doğru gidildikçe deniz suyu tuzluluğu azalır. Örneğin Karadeniz Akdenizden daha az tuzludur.

4-Türkiye Orta Kuşakta yer almasından dolayı dört mevsim belirgin olarak yaşanır

5- Doğudaki yerlerin yerel saati en ileridir.

KUTUP: Yeryuvarlağının ekseninin her bir ucuna kutup denir.Dünyanın Kuzey ve Güney olmak üzere iki kutbu vardır.

KITALAR VE OKYANUSLAR:  (Dünya yüzeyinin % 71’i Okyanus ve denizlerle, %29’u karalarla kaplıdır.)

Kıta: Kendine bağlı olan adalarla, etrafı denizlerle ve okyanuslarla çevrili olan büyük kara parçalarına denir.

Kıtalar:

Okyanus:Kıtalar arasındaki büyük çukurlarda kalan geniş ve derin su kütlelerine denir. Okyanuslar büyükten küçüğe;

Büyük Okyanus, Atlas Okyanusu ve Hint Okyanusudur

NOT: Kuzey yarımkürede karalar güney yarımküredekilerden daha fazladır. Bu nedenle Kuzey yarımküre güney yarımküreye göre 1-2 derece daha sıcaktır

Kaynak:Semra Özkoru