Teleolojik kuram nedir nasıl anlarız

[velikz]

Teleolojik kuram, ahlak felsefesinde işin sonucuna ya da amacına odaklanan bir yaklaşım. Yani bir eylemin doğru mu yanlış mı olduğunu anlamak için "Bu neye varır, sonucu ne olur?" diye bakıyor. Adı da buradan geliyor zaten, "telos" Yunançada "amaç" demek. Özetle, eylemin kendisi değil, sonunda ne olduğu önemli.
Mesela, birine yalan söylemek teleolojik açıdan tek başına iyi ya da kötü değil. Eğer bu yalan birini kurtarıyorsa, "E o zaman iyi" diyor bu kuram. Ama aynı yalan birine zarar verirse, "Bu yanlış" diye karar veriyor. Yani her şey, o eylemin götürdüğü yere bağlı.
En Bilinen Örneği: Utilitarizm
Teleolojik kuram deyince akla genelde utilitarizm gelir. Utilitarizm, "En çok insana en çok mutluluk getiren şey doğrudur" der. Diyelim bir karar vereceksin, utilitarist biri şunu sorar: "Bu işten kim ne kadar mutlu olur, kim ne kadar üzülür?" Sonra toplar, çıkarır, en fazla mutluluk hangisindeyse onu seçer. Jeremy Bentham ve John Stuart Mill gibi isimler bu fikri iyice meşhur etmiş.
Nasıl İşliyor?
Şöyle düşün: Bir tren rayında beş kişi bağlı, tren geliyor. Ama sen düğmeye basarsan tren yön değiştirip sadece bir kişiyi ezecek. Teleolojik kuram burada "Beş mi kurtulsun, bir mi?" diye bakar. Çoğu insan için beş kurtarmak daha "iyi" bir sonuç, o yüzden düğmeye basmak doğru olur. Ama işin içine duygular, niyetler falan girmiyor, sadece sonuç konuşuyor.
Diğer Kuramlarla Farkı Ne?
Mesela deontolojik kuram diye bir şey var, o tam tersi. "Eylem doğru mu, kurallara uyuyor mu?" diye bakar, sonuca pek aldırmaz. Yalan söylemek deontolojik birine göre genelde yanlıştır, çünkü kural "Yalan söyleme" der. Ama teleolojik kuram, "Yalanın sonucu ne?" diye sorar, duruma göre karar verir.
Günlük Hayatta?
Aslında hepimiz biraz teleolojik düşünmüyor muyuz? Mesela birine sürpriz parti yapacaksın, ufak bir yalanla kandırıyorsun. Niye? Çünkü sonunda mutlu olacak. İşte bu teleolojik mantık. Ama tabii her zaman sonuçları hesaplamak kolay değil, bazen iş karışıyor.
Kısacası, teleolojik kuram ahlakta pusula gibi. Yönü sonuca çeviriyor, "Bu nereye gider?" diye soruyor. Sitede kullanacaksan, başka bir şey sormak istersen söyle, hemen dönerim!