Erzurum Kongresi ( 23 Temmuz 1919 ) : Mondros Mütarekesinin 24.maddesi, Vilayât-ı Sitede kargaşalık çıktığı takdirde, bu vilayetlerin bir kısmını işgal hakkını İtilaf Devletlerine vermekteydi. Bu altı vilayet Erzurum, Van, Bitlis, Harput, Diyarbakır ve Sivas’tı. Mütareke metninin İngilizce metninde bu vilayetler “The Six Armenian Vilayets” ismiyle yer almıştı. Bu durum İtilaf Devletlerinin Doğu Anadolu’da bir Ermeni Devleti kurmak istediklerini göstermektedir. Bu durum karşısında İstanbul’da Vilayât-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmuş ve Erzurum’da da bir şubesi açılmıştı. Cemiyetin Erzurum şubesi toplantısında silahlı savunmanın esasları tespit edilmiş ve Erzurum’da diğer Doğu vilayetlerinin de katılımı ile bir kongre toplanması fikri ortaya atılmıştır. Mustafa Kemal ve Kazım Karabekir Paşa bu fikri desteklemiştir. Hatta memuriyet ve askerlik görevlerinden istifa eden Mustafa Kemal, Erzurum Müdafaa-i Hukuk Cemiyetine üye olmuştur.
Kararlaştırılan kongre, doğu vilayetlerinden gelen 54 delegenin katılımı ile 23 Temmuz 1919’da Erzurum’da toplanmış, delegelerin oy birliği ile Mustafa Kemal kongre başkanlığına seçilmiştir. Kongrenin çalışmaları sonucunda bir beyanname yayınlanmıştır. Buna göre;
v Milli hudutlar içinde vatan bir bütündür. Onun çeşitli kısımları birbirinden ayrılamaz.
v Her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı ve Osmanlı Devletinin dağılması halinde millet ile birlikte müdafaa ve mukavemet edecektir.
v Vatanın ve istiklalin muhafaza ve teminine İstanbul’daki hükümet muktedir olamadığı takdirde maksadın temini için geçici bir hükümet oluşturulacaktır. Bu hükümet milli kongrece seçilecektir. Kongre toplanmamış ise bu seçimi heyet-i temsiliye yapacaktır.
v Kuva-yı Milliye’yi amil ve milli iradeyi hakim kılmak esastır.
v Hristiyan unsurlara siyasi hakimiyetimizi ve sosyal dengemizi bozucu imtiyazlar verilemez.
v Manda ve himaye kabul olunamaz.
v Milli meclisin derhal toplanması ve hükümet işlerinin meclisin denetimine konulması için çalışılacaktır.
Kongrede, Mustafa Kemal-Rauf ve Bekir Sami Beylerin de bulunduğu 9 kişilik bir temsil heyeti seçilmiştir. Erzurum Kongresi, amacı-toplanış şekli ve niteliği bakımından bölgesel olmakla birlikte, alınan kararlar dikkate alındığında milli nitelik taşımaktadır.
Kongrede, Anadolu’da milli bir devletin kurulması hususundaki niyet ve kararlılık özellikle vurgulanmıştır. Kongre beyannamesi, memleketin her tarafına ve İstanbul’daki işgal kuvvetleri temsilcilerine gönderilmiştir. İstanbul hükümeti ve yabancı devlet temsilcileri kongreyi meşru saymamıştır.
Kaynak:egitimhane