FARABİ ( 870 – 950 )

MUALLİM-İ SANİ

10. YY İSLAM’IN ALTIN YILI

• Kindi’den sonra İslam Felsefesinin en önemli kişisidir. Kindi’ye göre daha sistematik, orijinal ve kapsamlıdır.
• Kendisini Antik- Helenistik felsefenin mirasçısı olarak görür ve İslam dünyasına bu mirası tanıtmıştır. Yeni Eflatunculuk , Aristo ve Platon’un karışımını karşımıza çıkarır.
• Kindi’den sonra Yeni-Platoncu çizgide kendine has orijinal sistem kuran ilk büyük filozof. Kindi tek akıl üzerinde dururken Farabi on akıldan bahseder.
• Farabi, kendini hristiyan hocalar üzerinden, İskenderiye’de gelişen ve Antakyalı hocalar vasıtasıyla Bağdat’a
  

  Farabi Kimdir

  aktarılan Yeni Aristotalesci geleneğe bağlamaktadır. Farabi’nin yaşadığı asırda Bağdat felsefe ve mantık çalışmalarının merkezi durumundadır.Yaşadığı dönem, şerh haşiye dönemidir. Mezhep imamları ile aynı bölgededir.

• Aristo’nun mantık eserlerini inceleyip yorumluyor. Aristotales felsefesini derinlemesine tetkik etmiş, kendi felsefesini de buradan aldığı ilham ve ilkeler doğrultusunda geliştirmiştir.
• Farabi, ‘’ Kendi görevinin Aristotales’in metnine yönelik, çoğu Süryanice özetlerden kaynaklanan yanlış yorumları temizlemek ve aradaki kopukluk döneminin ardından hakiki Meşşai öğretiyi ihya etmek olduğunu düşünmüştür. Aristotales mantığını bir bütün olarak ele alıp aradan geçen asırlardan sonra onu yeniden özgün formuna kavuşturan kişi olmuştur.
• Muallim-i Sani = Dini sebeplerle sınırlandırılan mantığı bir bütün olarak ele almış ve onu yeniden özgün formuna kavuşturmuştur. Mantık üzerine yaptığı bu değişim ve düzenlemeden dolayı bu adı almıştır.
• Teolojik düşünce ile felsefi düşünce belirgin biçimde birbirinden ayrılmıştır.
• Bilgi felsefesi ve mantık en önemli katkısıdır. Bilgi teolojisinde insanın bilgiye nasıl ulaştığını işler.
• Dini ilimler ile akli ilimleri mille kavramı çerçevesinde açıklamıştır. Siyaseti mille kavramı etrafında din ve felsefe bütünlüğü içinde inceler. ( Kendine özgü yeni bir ilim tasavvuru geliştirmiştir )
• İnsanda mükemmelleşmenin olması için taakkulun önemine vurgu yapar. Taakkulu Tanrı’nın yaptığı tek iş olarak görür.
• Dini önermelerin mantıktaki karşılığını bulmuştur. Kıyas formunda kelam ve felsefe disiplinlerine değinerek akli boyutta delillendirir. Mantık dini, akli her bilginin kriteri haline gelmiştir.

FARABİ’NİN ESERLERİ

     Organon’da bulunan sekiz kitaba şerh yazar, bunlar içinde cedel, burhan, yorum üzerine olan şerhleri önemlidir.

-Cedel kelam ile özdeşir, iknâîdir .

-Burhan filozoflar ile özdeşir, iknai özelliği taşımaz ispatidir .

-Yorum üzerine günümüze ulaşan en kapsamlı eserdir. Klasik şerh geleneğinin en güzel örneklerinden biridir.

-Kıyas, kelam ve fıkıh disiplinine değinir. Fıkıh hükümlerini mantığa uygulayan ilk filozoftur. Hem Kelam hemde Fıkıhta kesinliğe ulaşmayı amaçlar.

• İhsau’l-Ulum : İlimlerin sayımı. Felsefe kapsamındaki disiplinleri tanımları problemleri ve literatürleri ele alır. Kendi dönemindeki ilimleri ve muhtevalarını göstermek amacıyla yazmıştır.
• Kitabu’l- Huruf : Aristo’nun metafiziğini her birbölümünü bir Yunan harfi ile isimlendirdiği, metafizik mantık, din-felsefe ilişkisine dair yorumları yer alır.
• Kitabu’l-Mille : Din ve felsefe ilişkisi üzerine yazılmış bir din kitabıdır.
• Siyasetü’l-Medeniyye : Mükemmel toplumun oluşumu ve bu toplumun başkanına dair özellikleri anlattığı eseridir.
• Ârâu’l Ehli’L- Medineti’l– Fâzıla : Erdemli şehrin halkının görüşleri yer alır. Burada ideal toplum ve onun karşısında yer alan cehalet toplumu yer alır. Tanrı hakkında doğru bilgiye sahip olma felsefi hükümleri bilme onları doğru yola götüren bir başkana itaat etmedir. !! Metafizik ile başlayıp felsefenin bütün konularına değinen bütüncül bir eserdir.
• El- İbane : Aristotales’in ma ba’det-tabia (metafizik) kitabının gayesinin açıklanmasıdır.
• Felsefetü Eflatun ve Aristotales : İki filozofun görüşlerinin uzlaştırılması. Aynı şeyi söylüyorlar ama üslupları farklıdır. Mutluluğun kazanılmasını amaçlıyorlar.

BİLİMLERİN SINIFLANDIRILMASI

Birinci Tasnif :

Aristotalesci tasniftir, iyi faydayı elde etmeyi amaçlar. İyi iki yolla elde edilir:

1-) Bilgi ( Nazari ) : sadece bilinmeli, insan tasarrufuna konu olmaz. Bunlarda Tanrı, kozmik akıllar, gök cisimleri, tabiat varlıkları..

• Matematik, fizik ve metafizik be bunlarla ilgili bilimlerle ilgilenir.

NOT : Aristo’dan farklı olarak bu tasnifte mantık ilmine yer vermez.

2- ) Bilgi+Fiil ( Ameli, Siyasi, Pratik ) : Özelliği sadece bilinmek değil yapılmakta olan, insan iradesine konu olan varlık türlerini ele alır.

• Ahlak ve siyasi felsefeden oluşur.
• Ameli felsefe üçe ayrılır :
• Ahlak : Tek insanın yapmasına bağlıdır.
• Ev Yönetimi : Aileyi ilgilendirir.
• Siyaset : Bütün toplumu ilgilendirir.

İkinci Tasnif :

İhsau’l- Ulumda bir tasnif yapar. Burada tasnif aşamalıdır ve öğrenim sırasına göredir. Sekiz ilimden bahseder.

• Dil ilmi : Alet ilmidir, her şeye bununla başlanır.
• Mantık :
• Matematik : Doğru düşünmenin yöntemini verir.
• Tabiat,
• İlahiyat,
• Siyaset,
• Fıkıh : Toplumun düzene kavuşması için gereklidir. Bu ilim devlet başkanını yönlendirir.
• Kelam : Toplumun dış tehditlere karşı korunması ve savunulması için reddedici bir ilimdir.

NOT: Farabi’yi orijinal kılan kelam ve fıkhı tasnife koymasıdır. Bununla yeni bir yaklaşım ortaya koymuştur. Buradaki amacı din + felsefe bütünlüğünü sağlamaktır.

FARABİ FELSEFESİNİN MERKEZİ KAVRAMI OLARAK MUTLULUK

Farabi’nin temel felsefi ilgisi ahlak, siyaset ve genel olarak insan konularında yoğunlaşmıştır. Bu açıdan felsefesinin merkez kavramı mutluluktur. Her bir varlık türü ‘’teleolojik işleyiş ( amacına göre ) ‘’ içinde kendi türsel formuna doğru gelişir ve o formun gizil olarak sakladığı şeyi gerçekleştirme çabası içinde olur.

Tabiatın ana dinamiği ‘’ yetkinleşme çabasıdır ‘’ Yetkinleşme çabası da elma çekirdeği nasıl ki elma ağacı olmak isterse insan da son yetkinliğe ulaşmak ister. İnsan türüne özgü yetkinlik düşünme ve konuşma yetisidir. Bu yeti ile son yetkinliğe ulaşmaya çalışır. İnsanın iki tür özelliği vardır :

• Cinse ait özellikler : Yeme-içme gibi özelliklerdir. Özel olarak insani değildir.
• Türe ait özellikler : Yetkinlik burada gerçekleşir. Düşünmeyle gerçekleşir, ilimlerin kazanılmasıyla gerçekleşir. Düşünme insanın doğasından geldiği için insan doğasının peşinden giderek mutluluğa erişir. Doğadan kaçarak hayvani yönün peşinden giderek mutlu olamaz. İnsanın gayesi bilgisel mutluluktur ve başka şeyleri bunun için arç etmelidir.

Farabi’ye göre yetkin olan ile iyi olan aynıdır. İnsani davranış iyi olanı amaçlar. Mutluluk en yüksek insani yetkinliktir. Mutluluk, en yüksek kemal ve en yüksek iyidir.  Çünkü diğer bütün iyiler ve yetkinlikler kendileri dışında bir şeye ulaşmak için istenir. Mutluluk kendisi için talep edilir. Ona ulaşıldığında bütün istekler sona erer. Farabi için insani son yetkinlik, mutluluk kendine yeterlilik olarak değerlendirilir. En yüksek yetkinlik Tanrı’dadır. Tanrı en yüksek mutluluk düzeyindedir. Kendi başına var olma en yüksek Tanrı’da temsil edilir.İnsan ne kadar kendine yeterse mutlu olur ve Tanrıya benzer.

Beden ve genel olarak madde Meşşai gelenekte her ne kadar kötü değilse de tamlığa ve mükemmeliğe engel teşkil eden bir noksanlık belirtisidir. Dolayısıyla insanın kemal noktası olan en son mutluluk ancak öte dünyada gerçekleşir.

METAFİZİK VE KOZMOLOJİ

TANRI TASAVVURU

• Aristonun gâi sebep ve muharrikun evvel anlayışına Farabi fail sebep yani varlık veren yaratıcı ilkesini de eklemiştir.
• Tanrı ilk mevcuttur, gayri maddi olup eksikliğin her türünden uzaktır, bu sebeple de en üstün ve en yetkin varlıktır.
• Her tür imkan ve kuvveden uzak olarak salt fiil ve salt akıldır.
• Farabi, Tanrı’yı kendini düşünen akıl olarak niteledirir. Tanrı’nın yaptığı en önemli fiil taakkuldür. Hatta bizzat o akıldır. Çünkü bir varlığın akıl olmasına ve bil-fiil düşünmesine engel olan maddedir. (ne kadar maddeye yakın= o kadar akıldan uzak ) Tanrı hem akıl hem âkil hem ma’kuldür. Tanrının isim ve sıfatları akletmesinin yansımasıdır.

TANRI-EVREN İLİŞKİSİ (SUDUR TEORİSİ)

• Tanrı’nın akletmesi, evrenin meydana gelmesinin çıkış noktasıdır. Bütün var olanları nihai kaynağı ve en son nedeni Tanrı’dır. Bütün var olanlar ezeli ve zorunlu bir sudur ile ( herhangi bir iradi belirleme olmaksızın ) Tanrı’dan çıkmıştır ve hepsi öz bakımından mümkün varlık kategorisinde yer alır.
• Farabi metafiziğinde ikincil nedenler veya soyut akıllar olarak nitelendirilen tanrısal varlıklardan maddi varlıklara kadar her şey varlığını ve gayesini Tanrı’dan almıştır.
• Evren tasavvuru, Yeni Eflatuncu metafizik ekseninde Aristotales’in ay üstü ve ay altı ayrımına dayalıdır. Ay üstü alem mükemmelden noksana doğru gider, ay altı alemde noksandan mükemmele doğru gider. Evren, merkezinde dünyanın sabit olarak yer aldığı iç içe geçmiş kürelerden oluşur. İlk akıldan başlayıp maddeye kadar inen var oluş süreci Tanrı’nın kendini akletme fiiliyle başlar ve bunlar birbirleri ile hiyerarşik ilişki içindedirler. Evren altı mertebeden meydana gelir:
• Birinci mertebe : İlk sebep Tanrı, tektir, çokluk bulundurmaz. Diğerlerinde ise çokluk vardır.
• İkinci mertebe : Ruhani varlıklar,melekler
• Üçüncü mertebe : Faal akıl
• Dördüncü mertebe : Nefis
• Beşinci mertebe : Suret
• Altıncı mertebe : Madde
• Evren, Tanrı’nın taakkulu ile başlar. Tanrı’nın tek bir fiili vardır o da akletmektir. Bu taakkulle evrenin oluşum süreci başlar. Tanrı’dan zorunlu olarak sadır olan akıl kendini düşünürse( tecevhür = kendi zatını akletmesi sonucunda kendine has bir varlığın var olması ) ilk felek, Tanrı’yı düşünürse sonraki akıl ortaya çıkar. Her bir akıl bir sonraki çemberi yönetir. Bu şekilde onuncu akla kadar gider. Onuncu akıl yani faal akıl ay altı alemi yönetir.

FAAL AKIL ( vâhibü’s-süver / form veren ): İnsan ile Tanrı arasındaki irtibatı kurar. İnsanın yetkin olması için faal akılla ilişkili olmalı. Faal akıl insanın maddilikten maneviliğin son mertebelerine yükselmesine yardımcı olarak ilk etkinlik olan insanda düşünmeyi başlatır. İnsan ruhuna bir bakıma aydınlanma ve farkında olma gücü ve ilkesini verir. Bu güç ve ilkeyle insana kendisinin, diğer cisimlerin, fizik ötesi varlık alanının tanrısal nesnelerinin bilgisine giden yol açılmış olur.

!! IZTIRAR kavramı, felsefeciler Tanrı’nın sudur teorisine bağlı olarak bu kavramı savunurlar. Kelamcılar ise buna karşı çıkarak iradeyi savunurlar.

FARABİ’DE PSİKOLOJİ :  NEFS, AKIL

NEFS :

• Ay altı alemde dört unsur, madenler, bitkiler (düşünmeyen hayvanlar), düşünen hayvanlar ( insan ) bulunur.
• Ay altı alemin en üst noktası, zirvesi insandır. İnsan, diğer hepsini özelliğini içinde barındırır. Hayvan cinsine dahildir. Hayvani nefse sahiptir. Madde ve ruhtan meydana geliyor. İnsan nefsi maddeden uzaklaştıkça ve maddeye muhtaç olmadıkça mutluluğa ulaşır. Bu sadece insana özgü bir şeydir.
• Ay altı alem için madde ve suret ayrılmaz bir bütündür. Burada esas mesele madde ve suretin ayrı olarak var olmasının mümkün olup olmadığıdır. Bazı suretler maddeden ayrılsalar da var olmaya devam ederler : Nefs ve akıl gibi. İnsan nefsinin düşünen kısmının maddeden ayrı bir varlık tarzına sahip bulunduğunu söyler.
• Farabi’ye nefs, bedensiz var olmaya çalışıp kendini gerçekleştirmek ister. Şayet ruh, bedenle maddi bağlarını koparamazsa maddeden ayrı bir şey olarak var olma durumuna yükselemezse bedenle birlikte yok olur.
• Ruh, maddi bir dayanak olmaksızın varlık kazanamayan bir ilkedir. Madde ile suretin uygun karışımının sağlandığı bir elverişlilik içinde ortaya çıkar.

AKIL :

• Faal akıl; insan aklının kuvve durumundan bilfiil duruma geçiren metafizik ilkedir. Farabi bunu Aristo gibi güneşle göz arasındaki ilişkiye benzetir : Faal akıl güneş, bil-kuvve iken bil-fiil durumuna gelen gözdür.
• Nazari aklın insanda ortaya çıkması nefsani yetilerin meydana gelmesine neden olur. Bu yetiler belli bir sıralanış içerisinde sıradan ihtiyaçlardan özel ihtiyaçlara doğrudur.
• Belli bir teleolojik düzen içerisinde ortaya çıkan yetiler :
• Beslenme yetisi
• Duyum yetisi
• Tahayyül yetisi
• Arzu etme yetisi : Duyum, tahayyül ve düşünme sıkı bir ilişki içindedir. Kişide bulunan irade idrak edilen şeye arzu ile yönelmedir.
• Akıl, düşünme yetisi : İki tür işlevi vardır :
• Nazari / Teorik akıl : Kesin bilgiyi verir.
• Ameli / Pratik akıl : Ahlak, siyaset, ev yönetimi bilgisini verir.

• İnsani nefs, iki güce kaynaklık eder : *Fiilleri mümkün kılan güç

             *Akli güç

• Tanrı = Akıl olduğundan ondan sudur eden her şey akli bir öze sahiptir. Dolayısıyla evrensel oluş ve hareket akla dayalı bir faaliyetin etkisi olarak gerçekleşir.
• Farabi, insanı akıl varlığı olarak tanımlar ve onun maddîlikten Tanrısallığa yükselme potansiyelini sahip olduğunu vurgular.
• Faal akıl insana güç ve ilk verir. Bu güç ve ilke geride kalan yetkinliklere yönelir. İlk yetkinlikte son yetkinliğe ulaşmak için kullanılır. Son yetkinlik, mutluluktur.
• Bil-kuvve akıl insanda türsel formudur. Bütün insanlarda bulunur. Bu akıl da kuvve halinde mükemmel insanı içerir.
• İnsanda potansiyel aklın bil-fiil akıl haline gelmesi ma’kulatın kavranması ile gerçekleşir. Bu düşünürler kendi arasında bil-fiil akıl ve bil-fiil akledilir olma üzere ikiye ayrılır. Bunlar ay üstü alemin maddeden ayrı varlıklarıdır. Akıl bunları sezgi yoluyla kavrar.
• Ay üstü alemdekiler sezgi yoluyla elde ediliyor. Ay altı alemdeki düşünülürler ne bil-fiil akledilir ne de bil-fiil akıldır. İşte potansiyel akıl akılsalları kendi bilme ve düşünme etkinliğinin konusu yaparak fiilen gerçekleşmiş olur. Akıl kavramış olduklarına göre bil-fiil durumda kavrayamadıklarına göre de bil-kuvve halindedir.
• İnsan akledilir suretlerin tamamını veya bir kısmını tamamlayınca yeni bir statü elde eder. Bu da beşeri akıllar hiyerarşisinin en üst basamağı olan kazanılmış akıldır ( akl-ı müstefad ) Burada düşünenle düşünülen aynileşir. Kazanılmış akıl seviyesinde olan insan kendisi için mümkün olan en yetkin merhaleye ulaşmıştır. Burası beşerilerin ulaşabileceği en üst noktadır. Bu yönüyle müstefad akıl bir nevi tanrısallık kazanmış olur. Buraya gelmiş olan insan faal akla en yakındır, arasında hiçbir şey yoktur.
• Akli bakımdan gelişmemiş olan ruh insan türüne dahil olamaz. Hayvan cinsine dahil olur yani bedenle yok olur. 

TOPLUM, SİYASET VE DİN

Kazanılmış akıl düzeyine (Tanrısal) yükselmek çok az insanın başarabileceği bir iştir. İnsanların çoğu bu tecrübeyi yaşamak değil, sonuçlarından haberdar olmak ve onlara uymak durumundadır.

İTTİSAL= Faal akılla irtibata geçmek

İttisal olayının biri dini diğeri felsefi iki önemli sonucu vardır. Bunlar;

• Felsefi sonucu: bireysel aklının gelişimi ve bireyin kendini gerçekleştirmesi
• Dini sonucu: vahiyle sonuçlanması…

İslam’da siyaset felsefesinin kurucusu sayılan Farabi’nin devlet felsefesi, insanın doğası ve varlık gayesine en uygun rejimin mahiyeti ve işleyişini temel problem olarak merkeze yerleştirir.

Farabi’ye göre doğru bir devlet politikası, Tanrı’nın evrendeki yönetimini örnek alan politikadır.

Farabi’ye göre bireyin varlığının amacı mutluluk, mutluluğa ulaşmanın aracı da toplumdur. Bundan dolayı siyaset ilminin temeli mutluluktur.

İnsanlar mutluluğa ulaşmada bir öğreticiye (muallim) ve yol göstericiye (mürşid) muhtaçtır. Bu kişi de yöneticidir.

Farabi mükemmel toplumları üçe ayırır.( Büyük, orta, küçük olarak. ) bunun dışında kalanları da eksik olarak nitelendirir.

Mutluluğa ulaşmak için bir araya gelen insanların oluşturduğu toplum, erdemli toplumdur. Erdemli toplumun en belirgin vasfı olarak uyum görülür. Görüş ve davranışlardaki farklılığı erdemsizlik olarak görülür. Herkes kendine verilen işi en iyi şekilde yaparsa uyuma katılmış olur.

Farabi ittisal tecrübesini felsefe, din ve siyasetle irtibatlandırır. Bu açıdan hayatı bir bütün olarak ele almış olur. İlk başkanın şahsında sultan, filozof ve peygamber birleştirir.

Mutluluk dinin de felsefenin de en son amacını oluşturur. Bu amaç birliği iki disiplin arasında yapısal bir benzerliği de zorunlu kılar.

Din,  felsefenin altında yer alır. Dinin nazari ve ameli boyutu vardır ve felsefenin içinde yer alır. Dinin felsefe içinde yer almasının iki sebebi vardır :

1-)Dinde ispatsız alınan bilgilerin ispatları felsefede olduğu için

2-) Dinde bulunan tikellerin sebeplerini veren tümelleri içeren ilim felsefe olduğu için

Felsefenin toplumsallaşmasında en önemli aracı dindir. Din, bir yönüyle eğitim bir yönüyle öğretim bir yönüyle de tasdiktir.

Felsefenin makul olarak verdiğini din tahayyül olarak verir. Felsefe de ispat dinde ikna söz konusudur.

Felsefe ve ona tabi olduğunun farkında olan din arasında hiçbir zaman çatışma çıkmaz. Şayet çatışma çıkarsa kaynakta bu bilinçsizlik yatmaktadır.

Kaynak: Tuncay TEZCAN