Paralel ve Meridyenlenin Özellikleri Nelerdir

[Sosyal Bilgiler1]

PARALEL VE MERÝDYENLER
        Nasıl ki şehirdeki bir evi bulabilmek için mahalle, cadde, sokak ve ev numarası gibi unsurlara ihtiyaç varsa Yerküre üzerindeki herhangi bir yeri bulabilmek için de hayalî çizgilere (koordinat sistemine) ihtiyaç vardır. Bu nedenle Yerküre'yi enine ve boyuna kesen paralel ve meridyenler tespit edilmiştir. 
PARALELLER 
      Kutuplara eşit uzaklıktaki noktaların birleştirilmesiyle elde edilen hayali çembere Ekvator denir. En geniş paralel dairesi olan Ekvator yerküreyi Kuzey Yarımküre ve Güney Yarımküre olmak üzere iki eşit yarımküreye böler. Ekvator'a paralel olarak çizilen hayali çemberlere paralel denir.       
Paralellerin Özellikleri: 
1. En büyük paralel dairesi olan Ekvator, başlangıç paralelidir. 
2. Ekvatorun kuzeyindeki 90, güneyinde 90 olmak üzere 180 paralel vardır.
3. Dünya'nın şeklinden dolayı,  Ekvator'dan kutuplara doğru gittikçe paralellerin boyları kısalır ( Ekvator 40 076 km, 
Kutup noktalarının boyutu sıfırdır.).
4. Paralellerin numaraları Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe büyür.
5. Paraleller 180° lik meridyen yayının 1°  lik  arayla  eşit parçalara bölünmesi sonucunda çizilir. Daha ayrıntılı yer belirtmek için her derece 60' ya her dakika 60" ye bölünür. 
6. Paraleller D-B doğrultusunda uzanırlar ve birbirlerini kesmezler. 
7. 90° paralelleri nokta halindedir.
8. Bazı paraleller özel isimler alırlar. 
       •    0° paraleli Ekvator 
       •    23° 27' kuzey paraleli Yengeç Dönencesi
       •    23° 27' güney paraleli Oğlak Dönencesi
       •    66° 33' kuzey paraleli Kuzey Kutup Dairesi
       •    66° 33' güney paraleli Güney Kutup Dairesi
       •    90° kuzey paraleli Kuzey Kutup Noktası
       •    90° güney Paraleli Güney Kutup Noktası
       Dönenceler:  Ekvator'un 23 27' kuzey ve güneyinde bulunan paralel dairelerine dönenceler denir. Dönenceler, Güneş ışınlarının 90°'lik açıyla düştüğü yerlerin sınırını oluşturur. Güneş ışınları sadece iki dönence arasında kalan yerlere yılda iki defa 90°'lik açıyla düşer. Bunun dışında kalan yerlere hiçbir zaman 90°'lik dik açıyla düşmez.
        Kutup Daireleri:  Ekvatorun 66°33' kuzey ve güneyinde bulunan paralel dairelerine Kutup Daireleri denir.
Kutup Daireleri, gece veya gündüz sürelerinin 24 saati aştığı yerlerin sınırlarını oluşturur. 
9.Komşu iki paralel arasındaki mesafe her yerde eşit olarak kabul  edilir  ve  yaklaşık olarak 111 km'dir. 
     Bundan yararlanarak aynı boylam üzerinde yer alan iki nokta arasındaki mesafe kolayca hesaplanabilir.
Bunun için:
     •Ãki merkez arasındaki paralel farkı  bulunur. Aynı  yarım küredeyseler büyük değerden küçüğü çıkarılır. Farklı yarım küredeyseler iki değer toplanır.
     •Bulunan fark sabit 111 sayısıyla çarpılır. Böylece aralarındaki uzaklık km cinsinden bulunmuş olur.
Örnek:  39° kuzey paralelinde bulunan Ankara'dan kalkan bir uçak aynı meridyen üzerinde 8658 km güneye gitmiştir. Ulaştığı enlemin derecesi kaçtır?
Çözüm:    8658: 111 = 78         Ankara'dan 78 paralel güneye gidersek 78-39 = 39° güney paraleli olur.
ENLEM: Dünya üzerindeki bir noktanın Ekvator'a olan uzaklığının açı cinsinden değerine enlem denir. Enlem herhangi bir noktadan yerin merkezine çekilecek dikey bir çizgiyle Ekvator düzlemi arasındaki açıdır. Enlem, derece, dakika ve saniye olarak ifade edilir. Ankara yaklaşık 39° 56' kuzey enlemi üzerinde bulunur.
    Ekvator'la dönenceler arasında kalan paralellere alçak enlemler; dönenceler ile kutup daireleri arasında kalan enlemlere orta enlemler, kutup daireleri ile kutup noktaları arasında kalan enlemlere ise yüksek enlemler adı verilir.
Enlemin etkileri
Enlem;
1. İklimi                                           7. Akarsu rejimini                            13. Gece ile gündüz arasındaki zaman farkını     
   2. Güneş ışınlarının geliş açısını   8. Toprak çeşidini                            14. Yerleşme ve tarım faaliyetlerinin üst sınırını   
   3. Gölge boyunu                             9. Tarım ürünlerinin çeşitliliğini         15. Yerleşme biçimini 
4. Sıcaklık dağılışını                       10. Kalıcı kar sınırının yüksekliğini       16. Nüfus dağılışını
5. Buharlaşmayı                      11. Dünyanın dönüş hızını                        17. Sanayi faaliyetlerini
6. Yağış çeşidini ve rejimini         12. Deniz suyunun tuzluluk ve sıcaklığını  18. Bitki örtüsünün çeşitliliğini etkiler. 
       
Not:   K-G yönünde geniş alan kaplayan ülkelerde iklim çeşitliliği fazla olduğundan bitki ve tarım ürünlerinin çeşitliliği de artar. Özellikle iklim ve bitki çeşitliliği Ekvatoral ve Kutup kuşağı arasındaki geçiş özelliği taşıyan Orta kuşakta artmaktadır. Ülkenin D-B doğrultusunda geniş alan kaplaması iklim çeşitliliğine neden olmadığı için bitki ve tarım ürünleri çeşitliliğine neden olmaz. 

2. MERÝDYEN :    Bir kutuptan diğerine ulaşan ve paralelleri dik açıyla kesen hayali çizgilere meridyen denir.
Meridyenlerin Özellikleri: 
1. Başlangıç meridyeni,İngiltere'nin Londra kentinde bulunan Greenwich(griniç) meridyenidir.
2. Meridyenler K-G yönünde uzanırlar.
3. Greenwich'in doğusunda 180, batısında da 180 olmak üzere toplam 360 tane meridyen yayı vardır. Doğusundakilere doğu meridyenleri, batısındakilere batı meridyenleri denir.
4. Meridyenlerin boyları birbirine eşittir.(20.004.5 km)
5.İki meridyen arasındaki mesafe Ekvator üzerinde 111 km'dir. Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe bu mesafe azalır ve bütün meridyenler kutup noktalarında birleşirler
6. Meridyenlerin dereceleri başlangıç meridyeninden doğuya ve batıya doğru gittikçe artar.
7. Her meridyenin bir karşıtı  (anti meridyen) vardır.İkisi birlikte bir çember oluştururlar.
    Anti meridyen bulma: Bir meridyenin karşıt meridyenini bulmak için verilen meridyen 180'den çıkarılır. Karşıt meridyen daima farklı yarım kürededir.
Örneğin 35° batı meridyenin karşıt meridyeni:   180–35=145° doğu meridyenidir.
Örneğin başlangıç meridyenin (0°) karşıtı, 180° meridyenidir.İstanbul üzerinden geçen 29° doğu meridyeninin karşıtı 151° batı meridyenidir. 
8. Bir meridyen üzerindeki tüm noktaların yerel saati aynıdır.
9. Ardışık iki meridyen arasındaki yerel saat farkı 4 dakikadır. Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki bir tam dönüşünün 24 saat olmasından dolayı, komşu iki meridyen yayı arasındaki zaman farkı 4 dakikadır  (24x60 =  1440 dak. 1440/360 = 4 dak.).

BOYLAM : Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın, başlangıç meridyenine olan uzaklığının açı cinsinden değerine boylam denir. Boylam herhangi bir noktadan yerin merkezine çekilecek dikey bir çizgiyle başlangıç meridyeni arasındaki açıdır.   Derece (°), dakika (') ve saniye (") olarak ifade edilir. Bir yerin    boylam derecesi verilirken başlangıç meridyenine göre doğuda veya batı'da olduğu belirtilmelidir.
     Örneğin Ankara, 32°53'doğu boylamındadır. Boylam da pratikte meridyenle aynı anlamda kullanılır.
Boylamın Etkileri
Boylamın sadece zaman kavramına (yerel saatlere) etkisi vardır. Başka deyişle boylamları aynı olan noktaların yerel saatleri de her zaman aynı olur.
Kaynak: Hunter