Doğu Cephesi ve Gümrü Antlaşması

DOĞU CEPHESİ
Doğu Anadolu’da 1918 Brest Litowsk antlaşması sonrasında bölgeden çekilen Rus ordusuyla birlikte geri dönmeyen Ermeni gönüllü alayları ile mücadele edilmiştir.Doğu cephesindeki olaylar özellikle İtilaf devletlerinin kışkırttığı “Ermeni Sorunu” nedeniyle yaşanmıştır.
Ermeni Sorunu:
Osmanlı Devletinde yaşayan ve uzun yıllar bağlılıklarını sürdüren Ermeniler bu bağlılıkları nedeniyle “sadık Millet” olarak adlandırılmışlardır.Ancak XIX.yüzyılda dünyadaki her türlü siyasi gelişmelerin temelinde yatan milliyetçilik akımı Osmanlı Devleti sınırları içinde yaşayan Ermenileri de etkilemiştir.Özellikle Rusya’nın kışkırtmaları sonucunda Ermeniler Osmanlı Devletini hem iç politikada hem de dış politika da zor durumda bırakacak faaliyetler gerçekleştirmişlerdir.
Osmanlı tarihinde Ermeni sorunu ilk kez 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı sonunda imzalanan Berlin antlaşması ile uluslar arası bir sorun olarak ortaya çıkmıştır.Bu antlaşmada Osmanlı devleti Ermenilerin yaşadığı bölgelerde ıslahatlar yapmayı kabul ederek uluslar arası baskıya boyun eğmiştir.XIX.yüzyılın sonlarından itibaren İngiltere ve Rusya Ermenileri destekleme konusunda adeta yarış içine girmişlerdi.Rusya kendi etkisi altında kurulacak bir Ermeni Devleti sayesinde etki alanını Akdeniz’e kadar ulaştırmayı hedeflemekteydi.İngiltere ise kurulacak Ermeni devletini kendi etki alanında tutarak Rusya’nın etki alanının Akdeniz’e inmesini engellemeyi amaçlamaktaydı.
Rusya,Ermenilerin bağımsızlığını sağlamayı amaçlayan “Taşnak ve Hınçak cemiyetleri”nin kurulmasına destek verdi.Bu cemiyetlerin başlıca amaçları şunlardı:
• Doğu Anadolu’da yaşayan Ermenilerin bağımsızlığını sağlamak
• Ermenileri dünya çapında teşkilatlandırarak uluslar arası destek sağlamak
• Maddi yardım sağlayarak silahlı Ermeni çeteleri oluşturmak
Osmanlı Devletinden 1885’ten itibaren Anadolu’nun çeşitli yerlerinde ve İstanbul’da Ermeni isyanları görülmeye başlandı.Osmanlı Devleti isyanlara karşı zaman zaman güç kullansa da özellikle İngiltere ve Rusya’nın engellemeleri nedeniyle yeterli bir başarı sağlayamadı.
I.Dünya Savaşının çıkmasıyla ermeni sorunu farklı bir boyut kazanmıştır.Osmanlı Devleti İngiltere ve Rusya’ya karşı savaşa girince bu devletler Ermenileri kışkırtarak Osmanlı Devletini zor durumda bırakmışlardır.İsyan eden Ermeniler Van’ın Rus işgaline uğramasını sağlamıştır.Bunun üzerine Osmanlı Devleti 14 Mayıs 1915’te “Tehcir Kanunu”nu uygulamaya koyarak silahlı direnişte bulunanların göç ettirilmesini sağlamıştır.Böylece Doğu Anadolu’daki Ermeniler Suriye ve Irak’a göç ettirilmişlerdir.Bu sırada Anadolu’ya giren Rus ordusunun emri altında bulunan çok sayıda Ermeni gönüllü birlikleri Ermeni ayaklanmalarını yaygınlaştırmışlardır.
3 Mart 1918’de imzalanan Brest-Litowsk antlaşması sonucunda Rus ordusu Doğu Anadolu’dan çekilmiş olmasına rağmen Rus ordularıyla birlikte gelmiş olan Ermeniler Anadolu’da kalarak faaliyetlerine devam etmişlerdir.
30 ekim 1918’de imzalanan Mondros Ateşkes Antlaşması’nda “Ermeni Vilayetleri” ifadesi kullanılarak Doğu Anadolu’da bir Ermenistan Devleti kurulması için zemin hazırlanmıştır.
18 Ocak 1919’da toplanan Paris Barış Konferansında itilaf Devletleri “Doğu Anadolu2da bağımsız bir Ermenistan kurulmalıdır” kararını almışlardır.
Merkezi Doğu Anadolu’da bulunan Kazım Karabekir Paşa komutasındaki XV.Kolordu Ermenilere karşı bölgede düzeni sağlamak için mücadele etmiştir.Bu mücadelesinde Temsil Heyetinden ve daha sonra da TBMM’den her türlü desteği almıştır.
10 Ağustos 1920’de imzalanan Sevr Antlaşmasında Doğu Anadolu’da Ermenistan Devleti kurulması açıkça belirtilmiştir.
Kazım Karabekir Komutasındaki Türk ordusu 30 Ekim 1920’de Kars Zaferi’ni kazanarak Ermeni ordularının dağılmasını sağlamıştır.Ermenileri takip eden bu ordu Gümrü’yü de geri alarak Ermenistan ile TBMM arasında “Gümrü antlaşması”nın imzalanmasını sağlamıştır.
Gümrü Antlaşması(3 Aralık 1920)
Maddeleri:
• Doğu sınırı,Çıldır gölü ile Aras nehri hattına kadar uzanacaktır.
• Sarıkamış Kars Kağızman ve Iğdır Türk devletine verilecektir.
• Ermenistan Hükümeti Sevr antlaşmasını tanımayacak ve Misak-ı Milliyi kabul edecektir.
• Düşman ordusuna katılmış olan Ermenilerden Türklere karşı silah kullanmış olanlar 6 ay içinde Türkiye’ye dönebileceklerdir.
• Ermenistan Türkiye’ye karşı hiçbir düşmanca harekette bulunmayacaktır.
Önemi:
• TBMM’nin bağımsız bir devletle imzaladığı ilk antlaşmadır.
• Ermenistan TBMM’yi tanıyan ilk devlet olmuştur.
• TBMM’ye bağlı orduların kazandığı ilk askeri zafer siyasi bir zaferle tamamlanmıştır.
• Misak-ı Milli’nin bir kısmı gerçekleştirilmiştir.
• Kurtuluş Savaşının Doğu Cephesi kapanmıştır.
• Buradaki birlikler Batı cephesine sevk edilmiştir.
• Ermeni sorunu sona ermiştir.
• Sovyet Rusya ile TBMM arasında görüşmelerin başlamasına neden olmuştur.
• Gürcistan ile 23 Şubat 1921’de Batum Antlaşması imzalanarak Artvin ve Batum’un Türkiye’ye ait olduğunun kabul ettirilmesine ortam hazırlanmıştır.
• Yeni Türk Devleti kendi adını ilk kez bu antlaşmada “Türkiye” olarak belirtmiştir.
• Gümrü Antlaşmasının imzalanmasından hemen sonra Ermenistan Sovyet Rusya’nın işgaline uğramıştır.Sovyet Rusya bu antlaşmaların değiştirilmesini istemiştir.Bu nedenle bu antlaşmalarda bazı değişiklikleri içeren Moskova Antlaşması 16 Mart 1921’de imzalanmıştır.13 Ekim 1921’de TBMM Kafkas Cumhuriyetleri ile (Azerbaycan Ermenistan ve Gürcistan) arasında imzalanan Kars Antlaşması ile bu sınırlar kesinleşmiştir.

sosyal bilgiler dersi
Gümrü antlaşmasının önemini Atatürk Nutuk’ta şöyle ifade etmiştir:
“Gümrü antlaşması milli hükümetin ilk antlaşmasıdır.Bu antlaşma ile düşmanlarımız ta Harşit Vadisine kadar olan topraklarını kendilerine bağlamayı hayal ettikleri Ermenistan Osmanlı Devletini 1877’de yitirdiği yerleri bize milli hükümete bırakarak aradan çıkarılmıştır”
Mustafa kemal ATATÜRK