Çok Partili Hayat Denemeleri

Çok Partili Demokratik Hayat

Demokrasilerin düzgün işleyebilmesi için birden fazla partiye gerek vardır. Siyasi partiler demokratik hayatın ve çoğulculuk sisteminin vazgeçilmez unsurlarıdır M. Kemal Türk milleti için en uygun yönetim şeklinin çok partili sisteme dayalı cumhuriyet ve demokrasi anlayışı olduğunu biliyordu. Çok partili demokratik rejimlerde halk, siyasi partiler aracılığıyla kendi düşüncelerini serbestçe ifade etme özgürlüğüne sahipti. Ayrıca muhalefet partileri iktidar partisini denetleme yetkisine de sahip oluyordu. . M. Kemal bu nedenle çoklu parti için çalışmaların başlanmasını istiyordu. M. Kemal çok partili hayata geçişe öncülük etmiş, ilk siyasi partiyi kurmuşlardır.
M. Kemal’in isteği ile çok partili rejim denemeleri için kurulacak partiler ülke rejimini tehdit edince çok partili rejim denemelerine bir süre ara verilecek. 1946’da Demokrat Parti kurulması ile çok partili hayat başlayacak. 1950’ya kadar Cumhuriyet Halk Fırkası iktidarda kaldı. Çok partili hayat denemeleri aşağıda anlatılmıştır

a) Cumhuriyet Halk Fırkası (9 Eylül 1923)

Mustafa Kemal, Kurtuluş Savaşı döneminde “Anadolu ve Rumeli Müdafaayı Hukuk” grubunu kurdu. Bağımsızlığın kazanılmasıyla görevini tamamlayan bu grup daha sonra Atatürk’ün emriyle Halk fırkası adını aldı. (9 Eylül 1923). Cumhuriyetin ilanından sonra ise ismi değiştirilerek Cumhuriyet Halk partisi oldu. Böylece cumhuriyet tarihinin ilk siyasi partisi kurulmuş oldu. Partinin başkanı M. Kemal oldu. Partinin programı, M. Kemal’in yapmayı planladığı yenilikleri kapsıyordu. 1950 yılına kadar sürekli iktidarda kalmıştır.
Özellikleri:
• TC’nin il siyasi partisidir.
• Halk Partisi adı ile kurulmuş, cumhuriyetin ilanından sonra “Cumhuriyet Halk Partisi” adını almıştır.
• I. Mecliste oluşturulan Müdafaa-i Hukuk grubunun partileşmiş durumudur.
• Tüm ulusun partisidir.
• Cumhuriyet devrimleri bu parti ile gerçekleştirilmiş ve yerleştirilmiştir.
• Programın temeli 6 ilke çerçevesinde oluşmuştur.
• Ekonomide Devletçilik ilkesini benimsemiştir.
NOT: M. Kemal, başlangıçta asker olup milletvekili olanlardan ya siyasete ya da orduya geri dönmelerini istemiştir. Böylece ordu siyasetten ayrılmıştır.

1927’deki II. Büyük kongresi ile Atatürk İlkeleri olan, altı temel ilke önce Cumhuriyet Halk Fırkası tüzüğüne girmiştir.Cumhuriyet Halk Fırkası 1931 yılına kadar ekonomide liberalizmi  1931’den sonra ekonomide devletçilik ilkesini kabul etti. Bu partiden sonra kurulacak olan partilerle çok partili hayat denemeleri yapıldı

Cumhuriyet Halk Fırkasının kurulması ile çok partili hayat denemelerine geçilmemiştir. Cumhuriyet Halk Fırkası kurulun ilk parti özelliğini taşımaktadır.

b) Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (17 Kasım 1924)

Cumhuriyetin ilanından sonra mecliste, yönetimdeki Cumhuriyet Halk Fırkası’na karşı bir muhalefet oluştu. CHP’nin meclis üzerinde baskı yaptığı iddia ediliyor, bu baskının kaldırılması isteniyordu. Tekrakkiperver partisi Halk fırkası gibi devrimci Muhafazakarr bir özellik taşımaktadır. Bu partinin kurulması ile çok partili hayat denemesinin ilki yapılmış oldu. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ekonomide liberal sistemi benimsemiştir

Bu parti, kurtuluş savaşında Atatürk’le aynı saflarda bulunmuş olan bir grup sivil ve asker tarafından kuruldu. Bu kişiler Kazım Karabekir (partinin başkanı) Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele, Adnan Adıvar’dı.
Atatürk yeni kurulan partiyi olumlu karşıladı. Çünkü demokrasilerde çok parti olmalıydı. Aynı zamanda hükümetin denetlenmesi için de muhalefet partilerinin bulunması gerekliydi. Demokrasinin yerleşmesi için bu gerekliydi.

Özellikleri:

• TC’nin ikinci siyasi, ilk muhalefet partisidir.
• M. Kemal’e ve devrimlere karşıdır.
• Eski düzen yanlılarınca desteklenmişlerdir.
• Ekonomide liberalizmi (serbest ekonomi) savunmuştur.
Terakkiperver Cumhuriyet fırkası demokratik hayatı benimsemekle beraber dini inanışlara saygılıyız görüşüne de ağırlık veriyordu. Programında “Parti dini inançlara saygılıdır” görüşünün yer alması cumhuriyet karşıtlarının parti içinde toplanmasına neden oldu. Kısa zamanda amacından sapan parti, aynı zamanda inkılâpları benimsemeyen kişilerin sığınabileceği bir yer durumuna geldi. Doğuda çıkan Şeyh Sait ayaklanmasında, partinin bazı yöneticilerinin de rolü olduğu gerekçesiyle, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kapatıldı (5 Haziran 1925). Henüz çok partili hayata geçme zamanının gelmediği anlaşıldı.

Türkiye Musul’u İngiletere’de alabilmek için hazırlıklar yaptığı sırada. İngilizlerin de desteğini alan Şeyh Sait Doğu Anadolu’da isyan çıkardı. Bu isyanın bastırılması epeyce zaman aldı. Hatta hükumet dahi değiştirildi.Başa gelen İsmet İnönü sıkı yönetim ilan ederek isyanı bastırdı. İsyan sonucu çok partili hayata daha uygun bir ortam olmadığı gerekçesi ile parti kapatıldı.

Serbest Cumhuriyet Fırkası – (12 Ağustos – 18 Aralık 1930)

Ekonomik sıkıntıların baş göstermesi ve Atatürk’ün artık halkın çok partili hayata geçmeye uygun  olduğunu düşünerek harekete geçti.  Yakın arkadaşından parti kurmasını teklif etti. Sonucunda Serbest Cumhuriyet Fırkası kuruldu.Parti ekonomide libarizm benimsiyordu. Kısa sürede çok büyük bir taraftar kitlesi topladı.Bilhassa ege bölgesinde epeyce bir kitleye hitap etmeye başladı.Bu hızlı büyümesi sonucu partiye saltanat isteyen kişiler girdi ve faaliyet göstermeye başladı. Parti kendi kontrolünden çıkması sonucu, parti kendi kendini kapattı.Böylece ikinci çok partili hayat denemesi başarısız oldu.

Parti kapatılmasından sonra Menemen olayı meydana geldi.

Menemen Olayı

Serbest Cumhuriyet Fırkası kapatılmasından sonra İzmir Menemen’de Derviş Mehmet ve arkadaşları bir isyan çıkarır. Derviş Mehmet Menemen Camiinde sabah namazını kıldıktan sonra Sancak-ı Şerif açtıklarını ve bütün müslümanların bu bayrak atında toplanarak bir ordu ile Ankara’ya kadar gidip yönetimi ele geçirmek istiyorlardı

Ayaklanma haberini alan Kubilay askerleri ile isyancıları bastırmak onları korkutmak için manevra fişekleriyle ateş edilince  isyancılar bize kurşun işlemiyor zannederek daha da cesaretlendiler. Kubilay isyancılar tarafından öldürüldüler. İsyan yayılınca yedek askerler gelerek isyanı bastırdı. Ayaklanma çıkaranlar İstiklal Mahkemelerinde yargılanarak cezalandırıldılar. Bu isyandan sonra bir daha ki deneme 1946 yılında oldu.